خیام، فیلسوف، ستاره شناس، ریاضی دان، رباعی سرای عاشق ایران و ایرانی، در هفتاد سال حیاتش، زندگی ساده و مملو از علم و دانشی را همراه با گوشه گیری برای خود بر گزیده بود. از زمان فوت خیام در سال 510 خورشیدی تا سال 1335، بنای آرامگاه او خرابه مانندی بیش نبود، تا آنکه مهندس هوشنگ سیحون که در آن زمان ناظر ساخت و سازهای انجمن آثار ملی به همراهی حسین جودت بود، آرامگاه را از مکان قبلی (چسبیده به امامزاده محروق) به مکان فعلی انتقال داد و پروسه طراحی و ساخت این بنا تا سال 1341 ادامه یافت.

مقبره خیام از لحاظ خلاقیت و ساخت و معماری یکی از مهمترین ساختمان های زمان خود است. ارتفاع آن 22 متر و استخوان بندی اش بتنی با هسته ی فلزی است.

سیحون درباره ساخت این آرامگاه می نویسد: "شنیده بودم که خیام گفته بود گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل افشانی کند. بنابراین بنای یادبود باید طوری ساخته می شد که باز باشد و این خواسته خیام انجام شود." هم اکنون بنا در میان درختان کاج تنومند و زردآلو قرار دارد، استاد هوشنگ سیحون ادامه می دهد: "خیام در واقع سه شخصیت دارد، ریاضی دان، منجم و شاعر -که باید هر سه شخصیت در بنا نشان داده می شد."

برای دانستن نکاتی در مورد این شاهکار معماری و آشنایی با خالق آن، استاد هوشنگ سیحون که دیروز درگذشت، با ما همراه باشید.

 

این بنا 10 پایه دارد، عدد 10 اولین عدد دورقمی ریاضی و پایه ی اصلی اعداد است. از هر پایه دو تیغه مورب به صورت مارپیچ به سمت بالا می رود تا با یکدیگر تلاقی کنند، سقف بنا را بسازند و از سمت دیگر فرود آیند که خود یکی از اشکال پیچیده ریاضی است. این شکل هندسی و عدد 10 هر دو سمبل دانش ریاضی خیام است.

 

بر خورد تیغه ها با یکدیگر، فضاهایی پر و خالی و به خصوص در بالا ستاره هایی درهم را به وجود می آورد که از لا به لای آنها آسمان آبی نیشابور پیدا است و به تدریج به طرف نوک گنبد، ستاره ها کوچکتر می شوند و درآخر یک ستاره پنج پر آنها را کامل می کند. این ستاره ها و نقش آسمان، اشاره به شخصیت منجم خیام دارند.

 

و اما برخورد تیغه ها با هم، ده لوزی بزرگ می سازند که با کاشی کاری هایی به خط نستعلیق شکسته و به روش خطاطان بزرگی مثل میرعماد، به شکل انتزاعی و مدرن از رباعیات خیام پر شده اند. از آنجا که شکسته نستعلیق خطی کاملا ایرانی است، ایرانی دوست بودن شاعر در بنا لحاظ شده.

 

رباعیات را استاد جلال همایی انتخاب کرد و زیبا نویسی ها توسط مرتضی عبدالرسولی انجام شد. در تاریخ معماری ایران این اولین بار بود که خط شکسته نستعلیق در تزئینات یک بنا به کار می رفت. از داخل نیز همین لوزی ها پر از شعر با نقش گل و برگ و پیچک، با کاشی معرق تزیین شدند و تماما اشاره به شخصیت شاعر خیام دارند.

 

استاد سیحون در جایی گفته اند: "دور تا دور برج در کنار چشمه سارها، یک دایره وسیع به مرکز خود برج ساخته شد. همه از سنگ گرانیت با اجزاء مثلثی شکل و تورفتگی ها و برون آمدگی هایی که تا اندازه ای شکل خیمه را تداعی می کنند  واین اشاره به نام خیام است. چون پدرش خیمه دوز بود و نام او به همین مناسبت انتخاب شد."

 

"از طرف دیگر حوض ها [را] با کاشی فیروزه [داریم] که در مجموع  قسمتی از ستاره را نشان می دهند، به تعداد هفت پر به مفهوم هفت فلک و هفت آسمان و هفت تپه [که] باز اشاره به افلاک و نجوم، دانش دیگر خیام است. روی هم رفته مجموعه در یک حال و هوای شاعرانه با درختان تنومند در اطرافش ساخته شد و همان طور که خواست خود خیام بوده کاملا باز است و مزارش [در] بهاران گل افشان."

 

درباره پدر معماری مدرن ایران

استاد هوشنگ سیحون دیروز 5 خرداد 1393 در سن ۹۳ سالگی و با کارنامه ای غرور انگیز و تاثیر گذار در راه اعتلای نام فرهنگ و معماری ایران وداعی تلخ با جامعه ی فرهنگی و هنری ایران زمین داشت. او پدر معماری مدرن ایران و جزو اولین فارغ التحصیلان دانشکده ی هنرهای زیبا بود و در ضمن، استاد و یک دوره نیز رئیس این دانشگاه. این دانشگاه در سال 1319 توسط عده ای از مهندسان فرانسوی و شاگردان کمال تاسیس شد و استاد سیحون که از خانواده ای هنرمند و عاشق نقاشی بود در همان سال شروع به تحصیل در این دانشگاه کرد.

 

اولین اثر او که مصادف با فارغ التحصیلی اش از دانشگاه هنرهای زیبا بود، طرحی بود که در مسابقه  دولت و راه آهن ایران برای ساختمان ایستگاه راه آهن شرکت کرد و رتبه اول را برای او آوردن. پس از آن طرح آرامگاه بو علی سینا در مسابقه دیگری اول شد. او که شاگرد اول دانشکده بود جهت تحصیل در فرانسه بورس شد و دکترای خود را از فرانسه گرفت و سپس به ایران بازگشت. او در سال های واپسین عمرش در آمریکا و کانادا اقامت داشت اما قلبش برای ایران می تپید.

این استاد بزرگ آثار متعدد و فوق العاده زیبایی را در کارنامه خود دارد. او در کتاب «نگاهی به ایران» درخصوص بنای آرامگاه نادر شاه افشار می‌نویسد: "ماده اصلی ساختمان از سنگ خارای منطقه کوهسنگی مشهد، مشهور به سنگ هر کاره است. این سنگ یکی از مقاوم ترین سنگ هایی است که در ایران وجود دارد." او دلیل این انتخاب را اشاره به صلابت و عظمت نادر شاه افشار می‌داند و در ادامه می‌نویسد: "شکل کلی مقبره نادر به شکل شش ضلعی متناسبی است که شکل سیاه چادرهایی را تداعی می کند؛ دلیل این امر همین نکته است که نادر به جای کاخ، در زیر چادر زندگی می‌کرد."

 

از آثار مشهور او می توان به آرامگاه خیام، فردوسی، کمال الملک،  نادرشاه افشار، کلنل محمدتقی خان پسیان، و ده ها مقبره و آرامگاه دیگر و نیز طراحی بنای «موزه توس» و همچنین ساختمان بانک سپه در میدان توپخانه تهران اشاره کرد.

او در نقاشی نیز صاحب سبک بود و در سال 1972 میلادی (1351 شمسی) به همراه نقاشانی صاحب نام از جمله پیکاسو و سالوادور دالی در نمایشگاهی در ماساچوست شرکت کرد و با کارهای پر پیچ و تاب خطی اش توجه همه منتقدین را به خود جلب کرد. خطوط نقاشی های او هیچگاه همدیگر را قطع نمی کنند. هنوز کسی نیست که طرحی مانند نقاشی های او خلق کند