محمدحسین شیرازی، نگاهی نو به قلۀ کتابت

سایت تندیس به قلم محمدرضا عموزاد

‫ متاسفانه خوشنویسان بزرگی چون محمدحسین شیرازی که تمام عمر خویش را صرف کتابت نسخه‫های نفیس نمودند، در مقابل خوشنویسانی چون مرحوم کلهر که با چاپ سنگی با تیراژ چند صد نسخه‫ای سر و کار داشتند، شناخته شده نیستند و آثار فاخر این هنرمند که در کتابخانه‫ها، موزه‫ها و مجموعه‫های خصوصی، نگهداری می‫شود از دیدگان بسیاری از علاقمندان دور بوده و ناشناخته باقی مانده است و بدون تمایل صاحبانشان به معرفی آنها، در انتظار رونمایاندن مانده‫اند.

در همین راستا رویداد کم نظیری را شاهد خواهیم بود از رونمایی چهل سیاه مشق نویافته از محمدحسین شیرازی کاتب السلطان به همراه رونمایی کتاب و نمایش فیلم مستند در گالری دال که در جمعه پیش‌رو ۱۴ اردیبهشت ماه افتتاح خواهد شد.

از آنجا که از محمدحسین قالب‫های خوشنویسی چون: چلیپا، سیاه مشق و سطرهای درخور توجهی باقی نمانده است، می‫توان دریافت که وی نیز چون برخی کاتبانِ دورۀ صفویه از جمله باباشاه اصفهانی و شاه قاسم، لحظه‫های سرمستی خود را در کتابت نسخه‫های ارزشمند صرف می‫کرده است و با آگاهی کامل از استعداد خویش، به توانمندی و مزیت خود پی برده و در بروز و ظهور این ودیعۀ الهی تلاش فراوان کرده است.

ساختار خط محمدحسین برای کتابت طراحی و تنظیم شده است و بسان کاتبانی چون باباشاه و حتی کلهر، آثارش در اندازۀ کتابت چشمگیر و زیباتر است و از اینرو در جلی‫نویسی، ملاحت و متانتش کاهش می‫یابد. جمع و جورنویسی حروف و کلمات که معاصران به کلهر نسبت می‫دهند و عاملش را چاپ سنگی می‫دانند، در جای جای آثار محمدحسین که سروکاری با چاپ سنگی نداشته‫اند، به روشنی و کمال دیده می‫شود.‬‬‬‬‬ ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
امروزه، در میان بسیاری از خوشنویسان اینگونه رایج است که: استادان قدیم و پیروان آن سبک و شیوه، نقطه را مربع کامل ترسیم می‫کردند و مبنا قرار می‫دادند که پایۀ اصلی طراحی حروف و کلمات بر مبنای همان مربع کامل قرار داشت حال آنکه مرحوم محمدرضای کلهر اندکی از طول کشش قلم (به اندازۀ یک ششم) کاهش داد و نقطۀ ۵ دانگی را مبنا قرار داد. بدین ترتیب در روش خوشنویسی کلهر، تغییراتی پدید آمد که برخی از آنها عبارتند از: ضخیم‫نویسی و جلوگیری از نازک‫نویسی، ضخامت در صعود و نزول، کشیده‫ها کوتاه‫تر، دندانه‫ها چاق‫تر و پرترند‬، مواصلات کلفت‫تر و دگرگون شده‫اند‬، گروه گرایی و تجمع نویسی و عدم توجه به مفردات، نمایش و هجوم صفحات زنجیری و … .‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

و نیز برخی از معاصرین بر این باروند که: خوشنویسانِ تابع میرعماد در مراعات ضعف‫ها نیز افراط می‫کردند و نازک‫نویسی و تند و نیز نویسی در تمام دوره‫ها شرط لازم برای زیبا نویسی بود. در روش کلهر با افزودن قوت بیشتر به قسمت‫های نازکتر کلمات (چاق نویسی) تعدیل شد و این تغییر به شیرینی و جذابیت کتابت افزود و از خشکی آن کاست و کوچکتر نوشتن همراه با چاق نوشتن و در ارتباط با سواد و بیاض خط تغییر به وجود آورد و با این ویژگی‫ها کلهر موفق به ایجاد سبک تازه‫ای شد و این سبک نوین از رسم الخط دیگران پیش افتاد و مورد پسند اساتید بعد از او قرار گرفت. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
اما می‫دانیم که در خط میرعماد و خوشنویسان قبل از او مانند باباشاه اصفهانی قالب‫های کوچک کلمات و مدات کوتاه دیده شده و خصوصا در کتاب‫هایشان مشهود است. پس بنابراین جمع و جور نویسی حروف و کلمات که در مکتب کلهر از آن به نقطۀ پنج دانگ یاد می‫شود و آن را به مرحوم کلهر نسبت می‫دهند در آثار قدما وجود داشته و محمدحسین شیرازی با آگاهی کامل نسبت به آن، کتابت‫های خویش را بر اساس آن نگاشته است.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
آنچه امروزه به عنوان شیرینی خط در ضخیم نویسی حروف و کلمات رسوخ کرده و سبب شده تا مکتب کلهر سهل‫الوصول بوده باشد، رخت بر بستن پاکیزه نویسی از عالم خوشنویسی است، با این توصیف که امروزه با آن مواجهیم، آیا آثار میرعلی هروی و میرعماد و امثالهم عاری از شیرینی است؟ سلطانعلی مشهدی در رسالۀ صراط السطور خود اینگونه سروده است:‬‬‬
هر که از مکر و حیله و تلبیس پاک گردید، گشت پاک نویس
در واقع خوشنویسی و پاک‫نویسی را دو مقولۀ مجزا معرفی می‫کند. پاکیزه نویسی شاخصه‫ای بصری است که همواره در کنار خوشنویسی قرار داشته که متاسفانه در مکتب کلهر از آن چشم پوشی شده است. اما محمدحسین شیرازی علاوه بر به کار گیری قالب کتابت و جمع و جور نویسی، پاکیزه نویسی را مورد توجه قرار داده و کتابت‫های بسیار پاکیزه و یک‫دست از خود به یادگار گذاشته است. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
یکی از مهم‫ترین عناصری که در کتابت باید بدان توجه داشت، نحوه و چیدمان حروف و کلمات در کنار یکدیگر است تا خواننده متن را به راحتی بخواند. ‬‬‬
خط چنان به ز قلم راننده که بیاساید ازو خواننده (جامی)
تجمع نویسی و سوار کردن حروف و کلمات بر روی یکدیگر هر چند صفحه آرایی را زیبا و جلوۀ بصری صفحه را افزون می‫دارد، اما روان خوانی را تحت الشعاع قرار می‫دهد. بر خلاف نوع ترکیب بندی های مکتب کلهر، آثار کتابت محمدحسین شیرازی از ترکیب بندی های روان با فواصل معین انجام شده است که خواننده در مواجهه با آن، بتواند متن را به راحتی بخواند.‬‬‬‬‬‬
‫ متاسفانه خوشنویسان بزرگی چون محمدحسین شیرازی که تمام عمر خویش را صرف کتابت نسخه‫های نفیس نمودند، در مقابل خوشنویسانی چون مرحوم کلهر که با چاپ سنگی با تیراژ چند صد نسخه‫ای سر و کار داشتند، شناخته شده نیستند و آثار فاخر این هنرمند که در کتابخانه‫ها، موزه‫ها و مجموعه‫های خصوصی، نگهداری می‫شود از دیدگان بسیاری از علاقمندان دور بوده و ناشناخته باقی مانده است و بدون تمایل صاحبانشان به معرفی آنها، در انتظار رونمایاندن مانده‫اند. ‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬

لازم به ذکر است افتتاحیه نمایشگاه چهل سیاه مشق نویافته از محمدحسین شیرازی کاتب السلطان به همراه رونمایی کتاب و نمایش فیلم مستند روز چهاردهم اردیبهشت ساعت ۱۶ الی ۲۱ در گالری دال گشایش می یابد و  تا تاریخ ۲۶ اردی بهشت ادامه دارد.

شنبه ها نگارخانه تعطیل است

زمان بازدید روزانه ۱۶ تا ۲۰

نشانی: خیابان ولیعصر بالاتر از چهارراه پارک وی روبروی لوکس طلایی کوچه میرشریفی پلاک ۹ واحد