سر ارادت ما و آستان حضرت دوست که هر چه بر سر ما می رود ارادت اوست

هنرمند ایمان و احساسش را به کار می گیرد تا نقشی بیافریند ماندگار که گرد تاریخ هم نتواند از ارادتی که در آن نهفته است ذره ای بکاهد؛ احساسی که برخاسته از شوریست عاشقانه و عارفانه.
سال ها می گذرد از زمانی که علیرضا عباسی برای اولین بار با هنرش در این حرم نقشی آفرید و خط زیبایش چشم نواز چشم زائران شد؛ آسمان حرم و فرشتگانش و حتی در و دیوارهایی که خط زیبای این هنرمند بر آن خودنمایی می کند شاهد خلوص نیت و ارادت او به پاره تن رسول الله علی بن موسی الرضا علیه السلام بوده اند؛ آن روزها به ماندگار شدن نقش هایش نمی اندیشید و تنها چیزی که فضای ذهنش را پر کرده بود عشقی بود بی نظیر و مملو از حضور خداوند.
یادش را گرامی میداریم و برگی از دفتر زندگیش را با هم مرور می کنیم.
علیرضا عباسی هنرمند نامدار دوره صفوی است که نامش در زمره یکی از بهترین خوشنویسان می درخشد؛ مردی که در هنر شهره آفاق بود به طوری که کارهای ارزشمند وی با آثار هنرمندان بنام دیگر کشورها رقابت می کرد؛ او در خط ثلث و نسخ، شاگرد علاءالدین تبریزی، معروف به ملّا علابیگ و در خط نستعلیق، شاگرد محمدحسین تبریزی بوده است و هم زمان با میرعماد الحسنی خوش نویس معروف دورة شاه عباس، و شیخ بهایی می زیسته و به دستور دربار صفوی، مدتی را در مشهد مقدس همراه با شیخ بهایی به سر برده و در تکمیل و تزیین صحن عتیق بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع)، با شیخ بهایی که به عنوان معمارِ طراحِ صحن و بارگاه حضور داشته، همکاری کرده و آثار گران سنگی در خط ثلث به صورت کتیبه از خود به یادگار گذاشته است؛ وی تبحر زیادی در خط نستعلیق و ثلث داشته و نامش در بسیاری از کتیبه های موجود در آثار هنری حرم مطهر رضوی به چشم می خورد.

قطعه نستعلیق به خط علیرضا عباسی، مرقع 5803،
کتابخانه آستان قدس رضوی مشهد

بررسی کتیبه های طلای صندوق مطهر به خط علیرضا عباسی

یکی از آثار نفیس و منحصر به فرد علیرضا عباسی در حرم رضوی چند لوح کتیبه طلای آیه الکرسی است که به همراه کتیبه های زرین دیگر شامل کتیبه های فارسی و عربی به خط ثلث و نستعلیق، بر صندوق چوبی مزار امام رضا علیه السلام قرار داشته است. در اواخر سده دهم هجری این صندوق توسط شاه عباس اول صفوی به جای صندوق قدیم بر مرقد مطهر امام رضا علیه السلام نصب شد؛ زمانیکه شاه عباس صفوی موفق به بازپسگیری مشهد از ازبک های مهاجم شد در طی چند سفر به مشهد تلاش کرد تا حرم مطهر را آباد کند که در پی این تصمیم به نصب صندوقی بر فراز مرقد مطهر امام رضا علیه السلام همت گمارد.
جنس این صندوق از چوب فوفل بود؛ متن کتیبه های طلا را خوشنویس بزرگ دوران صفوی، علیرضا عباسی نوشت و استاد مستعلی زرگر آن را بر ورقه های طلای خالص حکاکی کرد.
البته تاریخ خطاطی و فلزکاری اثر با تاریخ نصب صندوق یازده سال فاصله دارد، که این
فاصله احتمالا به دلیل ساخت صندوق و تغییرات احتمالی در روضه منوره حضرت است.
اکنون بخشی از این کتیبه ها شامل کتیبه قرآنی آیه الکرسی و اشعار فارسی در گنجینه آستان قدس رضوی نگهداری می شود. کتیبه های ثلث قرآنی موجود در موزه شامل شش لوح آیه الکرسی به ابعاد 133*5/19 می باشد. برخی از این کتیبه ها افتادگی های جزئی دارد. تاریخ و امضای کتیبه ها در میان الواح نستعلیق قرار گرفته است که در دو لوح جداگانه آمده است:
«امر بصناعه هذا المرقد الاشرف الاقدس تراب اقدام زوار هذا الحرم عباسی الحسینی»
در دو سوی این کتیبه، امضای خوشنویس آمده:«کتبه العبد المذنب»، «علیرضا عباسی 1011».
نام هنرمند زرگر این اثر در یک لوحه کوچک 5 ضلعی آمده است:
«عمل کلب رضا مستعلی سنه 1012». کتیبه امضای مستعلی زرگر: «عمل کلب رضا مستعلی 1012». نگارش خط و قلمزنی روی فلز، هر دو در این اثر بسیار ماهرانه انجام شده است.

در سه سده بعد که بر روی صندوق چوبی چند ضریح نصب شد کتیبه های طلا همچنان بر صندوق باقی بود. در زمان نیابت تولیت محمد ولی اسدی ( 1305-1314 ش)، اولین نایب التولیه آستان قدس، تلاش شد تا صندوق تعمیر شود اما به دلیل فرسودگی، این امر میسر نشد و صندوق اوراق گردید. این کتیبه ها و بخش هایی از چوب صندوق در 1311ش درون صندوق هایی آهنی لاک و مهر شده، داخل ضریح جای می گیرند و در دوران نیابت تولیت پاکروان طلاهای آن به بانک ملی ایران، در تهران منتقل می گردد(1316ش). دو سال بعد به جز کتیبه های علیرضا عباسی، از محل بقیه طلاها و نقره های آن، از سوی آستان قدس چندین پارچه زمین کشاورزی در درگز خریداری و کتیبه ها نیز در زمان تولیت ناصر اعتمادی و در سال 1325ش دوباره به آستان قدس بازگردانده شد. اکنون بخشی از این کتیبه ها شامل اشعار فارسی به خط نستعلیق و آیه الکرسی به خط ثلث در موزه باقی مانده و در شمار نفایس بسیار ممتاز موزه به شمار می آید.

دیگر آثار علیرضا عباسی
حضور علیرضا عباسی در مشهد الرضا منشأ برکات زیادی بود؛ از جمله، بخشی از مناجات نامة خواجه عبدالله انصاری را در یکی از مرقعات محفوظ در کتابخانة آستان قدس رضوی به خط نستعلیق بسیار فاخر نگارش کرده و به میرعبدالقادر حسینی تقدیم نموده است؛ لازم به توضیح است که میرعبدالقادر حسینی از خوش نویسان طراز اول خط ثلث و محقق می باشد که مدتی از زندگانی خود را در هندوستان گذرانیده و قرآنی بسیار نفیس که هم اکنون در کتابخانة آستان قدس موجود است را کتابت کرده است.
از دیگر آثار او در حرم رضوی می توان به دو کتیبه در ایوان های عباسی در ضلع غربی و شرقی صحن عتیق به تاریخ 1021 ﻫ . ق و کتیبة گلوی گنبد و ... اشاره کرد.
علیرضا عباسی تا سال 1038 ﻫ . ق حیات داشته و کتیبه های زیادی از او به یادگار مانده است؛ البته آثار این هنرمند گرانقدر تنها محدود به مجموعه حرم مطهر نمی شود؛ از جمله، سردر عالی قاپوی قزوین و مسجد شاه اصفهان با تاریخ 1025ه.ق؛ کتیبة سردر ورودی مسجد شیخ لطف الله و کتیبة گنبد خواجه ربیع به تاریخ 1024 ﻫ . ق و کتیبة اندرون گنبد خواجه ربیع که به تاریخ 1026 ﻫ . ق روی گچ و در نهایت استادی با ترکیب بندی متوازن و متعادل طراحی شده است. البته از او آثار خط نسخ، کمتر دیده شده است.
از آثار درخشان او، کتیبه های مسجد شیخ لطف الله و مسجد مقصودبیک و مسجد امام می باشد که می توان گفت از نظر صفا، شیرینی و لطافت، خط او بر خط استاد عبدالله زهدی، ثلث نویس حرمین شریفین مکه و مدینه برتری دارد؛ وی کتاب منتخب تاریخ الجنان و روضه الریاحین را به دستور شاه عباس صفوی به خط ثلث نوشته است.
هنوز هنر این خوشنویس برجسته در بسیاری از بخش های حرم مطهر رضوی خودنمایی می کند و همگان را دعوت به تماشای شور عشقی می کند که در قلب هنرمند می تپیده.

نویسنده: فدوی

منابع:
دانشورز؛ نشریه داخلی سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
گنجینه؛مجموعه مقالات معرفی آثار موزه ای آستان قدس رضوی؛ به کوشش میثم جلالی. کتیبه های طلای نستعلیق علیرضا عباسی در موزه مرکزی آستان قدس رضوی؛ بهزاد نعمتی
فصلنامه آستان هنر شماره 1؛ کتیبه آیه الکرسی علیرضا عباسی در موزه آستان قدس؛ بهزاد نعمتی
فصلنامه آستان هنر شماره 7؛ آثار خاندان های خوشنویس ایرانی در کتابخانه ها و موزه آستان قدس رضوی (از دوره غزنوی تا قاجاریه)؛ کیانوش معتقد